ژورنالیست/ نام ها و نگاه ها: احسان یارشاطر: هم ایرانیان و هم فارسی زبانان

the journalist

ژورنالیست

نام ها و نگاه ها: گفتگو درباره ادبیات و روزنامه نگاری

نام ها و نگاه ها

احسان یارشاطر: هم ایرانیان و هم فارسی زبانان

احسان یارشاطر

تاریخ تولد: 24 اسفند 1299 / 4 مارس 1920

محل تولد: تهران

زمان پاسخگویی: تابستان 1378 / 1999

محل: نیویورک، آمریکا

الاهه بقراط: طرح اولیه ایرانیکا چگونه شکل گرفت و الان در چه مرحله ای است؟

احسان یارشاطر: اندیشه ایجاد دانشنامه ایرانیکا نتیجه نیازی بود که برای چنین اثری حس می شد. من از دوران تحصیل در دانشکده متوجه این نقص بودم که مرجع دقیق و قابل اعتمادی برای کسب اطلاع از تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران در دسترس نیست. دائرة المعارف اسلام تا حدودی به این نیاز پاسخ می داد اما جزوه های چاپ دوم آن که به ایران می رسید، متوجه می شدم که با وجود فایده های بسیار، نقص های فراوانی هم دارد. نه تنها ایران باستان طبعا در آن مطرح نبود، بلکه مقالات آن درباره ایران پس از اسلام نیز عموما تفصیل کافی نداشت و بسیاری مطالب در آن ناگفته می ماند. این دو نکته انگیزه ای شد برای اندیشیدن چاره ای. پس از جلب همکاری عده ای از دانشمندانی که محقق مسایل ایران در نقاط مختلف دنیا بودند، شالوده دانشنامه ای درباره ایران ریخته شد که نخستین جزوه آن به نام «دانشنامه ایران و اسلام» در سال 1975 انتشار یافت.

در عین حال از همان سالها فکر انتشار دانشنامه ای به زبان انگلیسی را نیز که استفاده آن برای عده بیشتری در دنیا میسر باشد در خاطر می پروردم. طرح اولیه این دانشنامه – که به ایرانیکا موسوم شد – در «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» و با کمک سازمان برنامه و دانشگاه کلمبیا از سال 1974 آغاز شد و نخستین جزوه آن در سال 1982 انتشار یافت. تا کنون 9 جلد از این دانشنامه انتشار یافته و چاپ جزوه های نخستین جلد دهم آن آغاز شده و مواد لازم تا جلد دوازدهم فراهم گردیده و در دست تکمیل و تهذیب است. دانشنامه کلا به حدود 25 جلد بالغ خواهد شد. دانشنامه ایران که اکنون در مرکز ایران شناسی دانشگاه کلمبیا با همکاری چند تن از دانشمندان و با کمک 41 تن مشاور و یک هیئت بین المللی انجام می گیرد، اثری مستقل است و هیچ گونه وابستگی سیاسی، مذهبی یا مالی ندارد و هیچ گونه شرطی و رعایتی را که منافی استقلال علمی باشد نمی پذیرد.

س: از مطالب این دانشنامه برای ما بگویید.

ج: موضوع دانشنامه، سراسر تمدن و تاریخ و فرهنگ ایران از قدیم ترین زمانها تا امروز است. هیچ اطلاع اساسی درباره فرهنگ ایران، از تاریخ و باستان شناسی و جغرافیا و ادبیات و هنر و مذاهب گرفته تا فلسفه و عرفان و موسیقی و مردم شناسی و اقتصاد و فولکلور (بوم شناسی) و شرح حال مردان و زنان بزرگ و شهرها و کوه ها و رودها و حیوانات و نباتات نیست که در این دانشنامه به قلم یکی از برجسته ترین متخصصان نیامده باشد.

مثلا اگر کسی بخواهد از تاریخ شهرهای آباده یا بلخ یا بخارا یا بم یا استخر و یا بناهای تاریخی آمل یا دامغان یا فارس اطلاعی داشته باشد و یا رشته جبال البرز را بشناسد یا سرگذشت انوری یا امیرکبیر یا انیس الدوله یا داریوش یا فروغ فرخزاد را بداند، یا کلیه اطلاعات لازم را درباره خط اوستا به دست بیاورد، یا از مضمون کتیبه های بیستون یا از مراسم آیین زرتشتی یا زبان قدیم و کنونی آذربایجان یا اصول آبیاری یا انواع اسکناس در ایران آگاه شود و یا تاریخ بیمارستان ها یا چشم پزشکی یا دندان پزشکی را در ایران به دست بیاورد و یا از خصوصیات دستگاه ها و گوشه های موسیقی مثل ابوعطا، افشاری و بیداد و دیلمان مطلع گردد و یا از زندگی هنرمندانی چون باربد و بهزاد و میرعماد و غلام حسین بنان آگاه شود و یا بخواهد از فرش ها یا لباس های ایران در دوره های مختلف و در ایالات گوناگون کشور ایران آگاه شود و یا لغات فارسی را که در زبان چینی یا فرانسوی یا انگلیسی وارد شده بداند و یا از چند و چون ترجمه های فارسی تورات و انجیل به زبان های ایرانی مطلع گردد و یا بانک های ایران و تاریخ آنها را بشناسد، و یا اقتصاد ایران در دوره های مختلف هخامنشی تا جمهوری اسلامی مورد نظر او باشد، یا با تاریخچه حقوق زن در ایران معاصر آشنا شود، یا از تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه و انگلیس و آلمان مطلع گردد، یا تاریخ آموزش و پرورش از هخامنشی تا جمهوری اسلامی و یا آموزش نوین از کودکستان تا دانشگاه آگاه شود، یا تاریخچه فرهنگ های فارسی را بداند، یا از روابط تاریخی ایران و مصر و نفوذ زبان و ادب فارسی در آن کشور آگاه گردد، یا با تاریخ فارس از دوران باستان تا قرن حاضر و آثار باستانی و لهجه های گوناگون آن مطلح گردد و یا بخواهد با انواع فرش های ایران و اصول فنی آنها آشنا شود و یا خط های کوفی و نسخ و ثلث و نستعلیق و شکسته و سایر خطوط را تشخیص بدهد، مقصود خود را در مقاله ای مستند و دقیق و در خور اعتماد با فهرست جامعی از مراجع به قلم متخصصی طراز اول در دانشنامه ایران خواهد یافت.

س: مفاهیم ادبی و هنری در ایرانیکا چه جایگاهی دارند و آیا به نویسندگان و هنرمندان ایرانی، اعم از کلاسیک و همروزگار ما، در دانشنامه پرداخته می شود؟ لطفا نمونه هایی را برای ما بگویید.

ج: همان طور که اشاره کردم آنچه در زمینه های گوناگون و از جمله هنر و ادبیات در ایران روی داده و روی می دهد در حوزه شمول مطالب دانشنامه است. در دانشنامه نه تنها نویسندگان و شاعران و نقاشان و دانشوران و دیگر نامداران ایرانی به گسترده ترین معنای کلمه، موضوع مقالات جداگانه اند، بلکه همه منشیان و نویسندگان مسلمان و هندوی شبه قاره هند که به فارسی نوشته اند، وو فارسی گویان و فارسی نویسان ترکیه و بالکان و قفقاز و ترکستان و هر جای دیگر، و نیز هر یک از پژوهندگان و دانشوران و نویسندگان و سفرنامه نویسان و مترجمان روسی و فرانوسی و انگلیسی و آلمانی و ژاپنی که در زمینه ادبیات و تاریخ ما تحقیقی و تألیفی کرده اند، از نظر دور نمانده اند.

به فرهنگ و ادب معاصر ایران هم درست به اندازه دوره های پیشین اهمیت و اعتبار داده شده است. شاید بد نباشد در میان انبوه این نام آوران به آرش کمانگیر که در ادب کلاسیک و معاصر، هر دو، با اهمیت تمام مورد توجه است، اشاره ای بکنم. در مقاله دانشنامه درباره آرش، نخست به نام و نشان این شیواتیر ایرانی در اوستا اشاره می شود. سپس ردّ پای داستان آرش در منابع پهلوی و فارسی و عربی گرفته می شود. اختلاف این منابع در تلفظ نام آرش و زندگی او و اینکه او در عهد کدام پادشاه کیانی، در چه روز و چه ماهی از سال و از کجا تیر سرنوشت را پرتاب کرد و خود دچار چه سرنوشتی شد و آن گردو بن تناور که تیر بر او فرود آمد در کدامین سامان دوردست بود و چه کسی برای نخستین بار در دهه های معاصر غبار فراموشی را از اندام این اسطوره کهن سترد و این داستان دلکش را دوباره وارد ادبیات فارسی نمود و سپس کدام شاعران و نویسندگان معاصر و با چه انگیزه ای داستان آرش را دستمایه آفرینش ادبی خود قرار دادند، همه و همه در مقالات مستند دانشنامه درباره آرش به تفصیل آمده است.

در مورد معاصران، اگرچه به زندگی و آثار نویسندگان و هنرمندانی که خوشبختانه هنوز در میان ما هستند، در مقاله مستقلی پرداخته نمی شود، اما اهمیت و جایگاه آنان در سیر تاریخی رشته ای که زمینه کار و آفرینندگی آنهاست، با اهمیت تمام مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد که از نمونه های آن می توان به مقالات مفصل و مستند دانشنامه درباره نقاشی و سینما و موسیقی و داستان نویسی در ایران معاصر اشاره کرد.

س: آیا ایرانیکا به فارسی ترجمه می شود و یا فشرده ای از آنها جداگانه چاپ خواهد شد؟

ج: دانشنامه همانطور که می دانید به زبان انگلیسی منتشر می گردد تا استفاده آن برای عده بیشتری در دنیا میسّر شود. در اینکه چرا دانشنامه به زبان فارسی منتشر نمی شود، باید توجه داشت که یکی از هدف های اساسی دانشنامه، بهتر شناساندن تمدن و فرهنگ ایران به تمام جهانیان است. اگر دانشنامه به زبان فارسی چاپ می شد، دایره استفاده از آن بسیار محدود می ماند و به مقصود خود نائل نمی گشت. ترجمه فارسی دانشنامه، انتشار دانشنامه مختصری در چهار جلد که برای عده بیشتری قابل استفاده باشد، و هم چنین تنظیم و انتشار جداگانه مجموعه مقالاتی که در یک موضوع خاص، مثلا پزشکی، نقاشی و موسیقی در دانشنامه به طبع می رسد، همه در شمار برنامه هایی است که با اهمیت تمام مورد توجه است، اما محتاج سرمایه گذاری اساسی است.

به منظور تأمین مخارج دانشنامه و برای آنکه اطمینان قطعی حاصل شود که دانشنامه به طور مرتب منتشر خواهد شد و به موقع به پایان خواد رسید «بنیاد دانشنامه ایران» که بنیادی غیرانتقاعی و معاف از مالیات است تأسیس شده است. یکی از مقاصد این بنیاد، با توجه به طول مدتی که برای تکمیل دانشنامه لازم است، تأمین موقوفه ای به مبلغ پانزده میلیون دلار است که بتوان از بهره آن این برنامه خطیر را به پایان برد و هم استفاده الکترونیکی از آن را ممکن ساخت و پس از انجام امور، دانشنامه مختصری در چهار جلد برای کسانی که محتاج تفصیل نیستند، نشر نمود. سپس مقالاتی را که در یک موضوع مثل «نقاشی و نقاشان ایران»، «خط و خوش نویسان ایران»، «تاریخ و فرهنگ تاجیکستان»، «آیین زرتشتی»، «مساجد ایران»، «ایران ساسانی»، «عرفان و تصوف»، «تاریخ کردستان»، «لباس های ایران»، «گل های ایران»، «دام های اهلی» و دهها مطلب دیگر به صور کتاب جداگانه انتشار داد.

س: آیا نویسندگان و پژوهشگران کشورهای دیگر نیز با ایرانیکا همکاری می کنند؟

ج: دانشنامه ایرانیکا از لحاظ مؤلفانش اثری است کاملا بین المللی و با همکاری برجسته ترین استادان و محققان کشورهای مختلف دنیا تألیف می شود. تا کنون بیش از 860 تن از دانشمندان در تألیف این دائرة المعارف شرکت جسته اند. تورقی در هر یک از مجلدات دانشنامه نشان می دهد که طیف وسیعی از محققان و ویراستاران، که برخی از آنها در ایران زندگی می کنند و بسیاری دیگر از دانشگاه ها و مراکز پژوهشی جهان به تدریس و تحقیق و تألیف اشتغال دارند، در تدوین دانشنامه سهیم اند.

س: منابع مالی و نیروی انسانی ایرانیکا چگونه تأمین می شوند؟

ج: طرح دانشنامه همانطور که اشاره شد، ابتدا در سال 1974 با کمک سازمان برنامه در دانشگاه کلمبیا آغاز شد. پس از انقلاب هزینه عمده دانشنامه را «بنیاد ملی علوم انسانی» (National Endowment for the Humaities) که یک مؤسسه مستقل فدرال آمریکایی است، پرداخته است. برخی مؤسسات از جمله بنیاد محوی و بنیاد کیان و بخصوص بنیاد میراث ایران و عده ای افراد فرهنگ دوست که نام آنها در دفاتر دانشنامه و خبرنامه ایران شناسی به نشانه امتنان منظما درج می شود نیز در پشتیبانی مالی دانشنامه شرکت داشته اند. گذشته از آنچه تا کنون از راه های گوناگون از جمله کمک بنیادهای فرهنگی و افراد علاقمند به ایران و فرهنگ ایران و هم چنین فروش آثار هنری تأمین شده، آقای خسرو اقبال، رییس هیأت امنای بنیاد دانشنامه نیز مبلغ دو میلیون دلار در وصیت نامه خود برای این موقوفه تخصیص داده است.

هزینه های تدوین دانشنامه از سه محل تأمین می شود: یکی مؤسسات و افراد فرهنگ دوست ایرانی، دوم «بنیاد ملی علوم انسانی» و سوم دانشگاه کلمبیا. تأمین محل کار و آب و برق و برخی وسایل دیگر و هم چنین حسابداری و نظارت در امور مالی دانشنامه در عهده دانشگاه کلمبیاست. پرداخت حقوق ها و حق تألیف و ترجمه و مخارج کامپیوتری و اداری از دو منبع دیگر تأمین می شود. خدمت مدیر مسؤول دانشنامه و هم چنین مشاوران رایگان است. «بنیاد ملی علوم انسانی» در گزارش سال 1992 خود، بودجه دانشنامه را از کمال صرفه جویی «نخ نما» (threadbare) خوانده است.

س: آیا مؤسسات خارجی دیگر هم از دانشنامه پشتیبانی می کنند؟

ج: معتبرترین مؤسسات علمی جهانی از دانشنامه ایرانیکا پشتیبانی کرده و می کنند. از آن جمله اند: اتحادیه بین المللی آکادمی ها (L’Union International des Academies) و شورای انجمن های علمی آمریکا (Council of Societies Learned American) و یونسکو. دبیرکل یونسکو، دکتر فدریکو مایور در سخنرانی خود در برابر انجمن اروپایی ایران شناسان (پاریس، سپتامبر 1999) پشتیبانی یونسکو را از دانشنامه ایرانیکا به این صورت اظهار داشت: «در صحنه بین المللی مؤلفان دانشنامه ایرانیکا در دانشگاه کلمبیا مشغول به ثمر رساندن اثری هستند که قدر آن همه جا شناخته شده و مورد ستایش قرار گرفته است... باید اضافه کنم که این اثر گروهی و جهانی همان رسالت یونسکو را دنبال می کند، زیرا پژوهندگان کشورهای مختلف را گرد یک موضوع یعنی فرهنگ و تمدن ایرانی گرد آورده است». از این گذشته، یونسکو هجده دوره از مجلدات دانشنامه را برای عده ای از کشورهای جهان سوم که قوه خرید کافی نداشته اند، خریداری و هدیه نموده است.

بنیاد معروف پل گتی Paul Getty نیز تا کنون مبلغ 250 هزار دلار برای مخارج مقالات هنری به دانشنامه کمک کرده است. هم چنین شعبه تحقیقات مؤسسه اسماعیلی در لندن، دانشنامه را از پشتیبانی مالی خود برخوردار نموده است.

س: از ایران یا دولت ایران کمکی به دانشنامه می رسد؟

ج: متأسفانه خیر، بخصوص که دانشنامه هیچ نوع کمک مشروطی را نمی تواند بپذیرد.

س: قیمت دفترها و مجلدات دانشنامه چقدر است؟

ج: قیمت هر دفتر دانشنامه 32 دلار است و قیمت هر مجلد آن که حاوی شش دفتر است با جلد طلاکوب 195 دلار است. قیمت جلدهای اول تا پنجم که هر یک شامل هشت دفتر است 285 دلار است.

س: این قیمت ها گران نیستند؟

ج: برعکس، نه تنها گران نیست، بلکه به علت کمک مالی که به دانشنامه می رسد، بسیار هم ارزان است. سابقا قیمت هر مجلد 400 دلار بود. در سال 1990 اینجانب شرط قرارداد با ناشر نازه را تقلیل قیمت قرار دادم تا خرید آن برای دانش پژوهان آسان شود. مجلدات دائرة المعارف اسلام که معادل جلدهای دانشنامه است حدود 450 دلار یا بیشتر به فروش می رسد و حال آنکه عده نسخی که از آن چاپ می شود، نزدیک به چهار برابر دانشنامه است. اگر دانشنامه قرار بود حتا به قیمت تمام شده به فروش برسد، بهای آن اقلا سه برابر می بود.

س: برای استفاده الکترونیکی از دانشنامه چه اقدامی شده است؟

ج: این کار شروع شده است و جلد هفتم دانشنامه هم اکنون در اینترنت تحت عنوان http/www.iranica.com وارد شده است ولی تکمیل آن محتاج سرمایه ایست که هنوز در اختیار دانشنامه نیست. بخصوص که جلدهای اول دانشنامه به سبک قدیم حروف چینی شده و برای استفاده الکترونیکی باید از نو حروفچینی شود. متأسفانه عکسبرداری الکترونیکی Scanning از صفحات آن ریزه کاری های دانشنامه را درست منعکس نمی کند. هر وقت در تکمیل موقوفه دانشنامه کامیاب بشویم و یا اگر جوانمرد کریمی مخارج آن را که به 280 هزار دلار بالغ می شود به عهده بگیرد، این کار انجام خواهد شد.

س: از چه راه هایی علاقمندان می توانند به دانشنامه کمک کنند؟

ج: یکی با پرداخت کمک ماهیانه یا سالیانه به دانشنامه؛ دوم از راه کمک بیشتری در یک مرحله؛ سوم از راه واگذاری سهام و یا سایر اوراق بهادار؛ چهارم از راه خرید بیمه به نام دانشنامه؛ پنجم از راه قرار دادن سهمی از ارث خود به دانشنامه، بخصوص از طرف کسانی که زندگی همسر و فرزندانشان تأمین شده است و یا مجردند. همه اینها تا کنون مثال هایی داشته است. از افراد سخاوتمندی که از پنجاه هزار دلار یا بیشتر به دانشنامه کمک کرده اند می توانم از خسرو بایگان سمنانی، خسرو اقبال، ابوالفتح محوی، دکتر ریچارد هاز، دکتر عطا منتظری، فریدون ناظم، هوشنگ انصاری، صغرا و علی اصغر محلوجی، مهیار و فرانک امیر صالح نام ببرم. گذشته از آقای خسرو اقبال، دکتر مهرانگیز دولتشاهی نیز در وصیت خود سهمی به دانشنامه تخصیص داده است. فرهنگ ایران و نام و آوازه ما در جهان و پیشرفت و تکمیل دانشنامه از جمله مدیون همت کسانی است که علاقه خود را به میراث ملی ما با بذل سرمایه ابراز می دارند. امید من این است که این عده روز افزون باشد.

س: چگونه می توان دانشنامه را سفارش داد؟

ج: ناشر کنونی دانشنامه Biblitheca Persica Press است ولی توزیع آن با Eisenbrauns است که نشانی اش از این قرار است:

Eisenbrauns, Inc

P. O. Box 275, Winona, IN 46590

Phone (219) 269 2011 / Fax (219) 269 6788

http/www.Eisenbrauns.com